ĐORĐE IVAČKOVIĆ
Nevena Martinović
U trenutku kada Muzej moderne umetnosti u Njujorku održava prvu veliku retrospektivu jednog od najznačajnih protagonista apstraktnog ekspresionizma – Vilema de Kuninga (Willem de Koonig)[1], Galerija Rima izložbom u Kragujevcu podseća javnost na Đorđa Ivačkovića koji je bio neposredni i ostao najdosledniji predstavnik tog slikarstva na ovim prostorima.
Kontekst
Kao student arhitekture, Ivačković će se prvi put zainteresovati za slikarstvo na izložbi savremene francuske umetnosti održanoj u Beogradu 1952. godine. Početne stvaralačke impulse u njemu probudiće Hartung, Sulaž, Šnajder, Zao Vu Ki i drugi slikari čija dela su predstavljala vrhunac francuske lirske apstrakcije. Četiri godine kasnije na izložbi „Savremena umetnost SAD“ fasciniraće ga De Kuning, Klajn, Rotko, Polok, Rajnhard i drugi apstraktni ekspresionisti. U svojim kasnijim izjava više puta će isticati da je ono što je video na ovim izložbama bilo osnova na kojoj je gradio svoj likovni izraz. Tokom boravka u Minhenu 1959. godine još jednom se susreo sa delima američkih slikara i konačno opredelio za taj likovni izraz. 1962. otputovao je za Francusku i tamo iste godine prvi put javno predstavio svoje radove.
Počeci njegovog pojavljivanje na grupnim i samostalnim izložbama vezani su za Pariz. Već kao mlad slikar Ivačković osvaja izlagačke privilegije. Žorž Budaj se prisećao kako je na IV Pariskom bijenalu 1965. godine Ivačković bio među retkima kojima su za izlaganje date reprezentativne široke površine u ulaznoj dvorani.[2] Tokom sedamdesetih i osamdesetiih godina redovno izlaže i na likovnim smotrama u Jugoslaviji. Zapažen kao jedan od autentičnih predstavnika apstraktnog slikarstva sa ovih prostora učestvuje na izložbama savremene jugoslovenske umetnosti. Međutim, svoju likovnu produkciju i galerijsku promociju nastavlja, pre svega, u Francuskoj. Početkom devedesetih godina dobija tu čast da se njegova slika realizuje na površini od preko 100 m2 i postavi u javni prostor pored Autoputa sunca koji vodi ka obali Mediterana.
Francuska likovna kritika vrednuje Ivačkovićevo slikarstvo kao nastavak sopstvene tradicije lirske apstrakcije, dok je u odnosu na ovdašnje istorijske tokove njegova pozicija, najblaže rečeno, promenljiva. U godinama kada se Ivačkovićevo slikarstvo moglo nazvati aktuelnim za jugoslovenske prilike taj tip apstrakcije ne nailazi na doslednu afirmaciju. Snažnu gestualnost, brz i impulsivan rad usvojiće enformelisti kao tehničke aspekte sasvim drugačijeg koncepta. Status boje, linije i plohe kao najdragocenijih elemenata jezika slike, negovaće slikari Decembarske grupe[3]. Ni u uslovima progresivne liberalizacije, lirska apstrakcija odnosno apstraktni ekspresionizam nisu naišli na dovoljno sledbenika da bi se, poput francuskog i američkog modela, nametnuli kao mainstream i time dobili šansu da utiču na razvoj slikarstva na ovim prostorima. Ivačković, koji je mogao biti nosilac te razvojne linije, međutim, odlazi iz zemlje i pre nego što se jugoslovenska kritika upoznaje sa njegovim radom. Od tada ga je teško uklopiti u kontekste razvoja umetnosti na ovim prostorima jer se on pojavljuje pre kao izlagač nego kao aktivni stvaralac na koga ovdašnje likovno okruženje utiče i na koje on reaguje, i obrnuto. Iako je prihvaćen kao predstavnik apstraktnog slikarstva sa ovih prostora, njegov rad je izdvojen iz društvenih okvira srpske i beogradske kulturne scene tako da u njoj nema uzroke niti ostvaruje trajnije konsekvence. Kritika se prema njemu odnosi kao prema pojavi koja, iako je odavno poznata, zbog neukorenjenosti u srpskoj umetnosti, traži da iznova bude približena javnosti. Zbog toga svako novo izlaganje njegove, suštinski nepromenjene poetike, deluje sveže i aktuelno.
Budući da su Ivačkovićevi radovi retki u javnim zbirkama nije se stvorio ni uslov za naknadnu recepciju njegovog slikarstva, već su izložbena pojavljivanja, koja su od početka devedesetih godina veoma retka, uvek vremenski ograničena. Nemogućnost da se na ovim prostorima ostvari trajni i sveobuhvatni kontakt šire publike sa Ivačkovićevim slikarstvom svodi pisanje o njemu na teorijska zapažanja koja je moguće vizuelno potkrepiti koja mogu vizuelno da se potkrepe samo u retkim prilikama kakva je ova u Galeriji Rima.
[1] Izložba pod nazivom De Kuning: Retrospektiva održava se u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku i predstavlja prvu sveobuhvatnu izložbu De Kuningovog skoro sedamdeset godina dugog stvaralaštva. Preko dve stotine izloženih radova, posuđenih iz raznih privatnih i javnih kolekcija, izloženi su na svih šest spratova muzeja u periodu od 18. septembra 2011. do 9. januara 2012. godine. (Zvanična web prezentacija izložbe De Koonig:A Retrospective, Museum of Modern Art (MOMA), New York, September 18, 2011–January 9, 2012: http://www.moma.org/interactives/exhibitions/2011/dekooning/)
[2] Žorž Budaj, Predgovor u katalogu samostalne izložbe Đorđe Ivačković. Slike, Galerija Doma omladine, Beograd, 7-20. jun 1971.
[3] Drugu polovinu pedesetih godina, kada Ivačković, po sopstvenim rečima, dobija „potrebu“ da slika, obeležila je liberalizacija državnog stava prema umetnosti, samim tim i popuštanja socrealističkih stega u formiranju i promovisanju savremenog slikarstva. Protagonisti Decembarske grupe bili su nosioci razvoja apstrakcije koja se oslanjala na srpsko međuratno slikarstvo i iskustva pariske škole, pre svega sintetičkog kubizma. Slikarstvo Ćelića, Tomaševića, Protića, Bajića (da spomenemo samo najznačajnije) dalo je kroz geometrizaciju crteža i kompozicije najdalje domete u dotadašnjem razvoju apstrakcije, iako se nije sasvim oslobodilo asocijacija na vanslikovnu stvarnost. Sa druge strane, od sredine šeste decenije dolazi do upliva egzistencijalističke filozofije kroz prevode francuskih pisaca, Sartra, pre svega, čime se stvaraju uslovi za usvajanje umetnosti evropskog enformela. Enformel će na prelazu dve decenije, kao reakcija na umetnost visokog modernizma, svojom brutalnom materijalnošću objaviti uništavanje slike izgrađene na autonomiji jezika površine, linije i boje.
Kvadrat – belina – veličina
U dosadašnjim pisanjima o Ivačkovićevom slikarstvu već je izdvojeno nekoliko formalnih specifičnosti njegove apstrakcije.
Kvadratni oblik slike i bela boja spadaju u konstante njegove umetnosti. Kvadrat kao neorijentisana geometrijska slika oslobođen je relacija prema vertikalnosti koja asocira na uspravnost čoveka, kao i prema horizontalnosti koje se vezuje za pejzaž. Bela je u likovnom smislu neboja – odsustvo boje na slici. Samim tim i kvadrat i bela boja lišeni su predumišljaja o sadržaju i formiraju prazninu koju će tek umetnik ispuniti svojim intervencijama.
Ivačković voli velike formate, što je i prirodno za umetnika koji čitavo svoje biće u jednom kratkom periodu otelovljuje na platnu. Međutim, i pored toga što su kvadratnog oblika, svojom veličinom ova platna upućuje na razmere čoveka. Samim tim slika sadrži određenu referentnost iako još nije ni stvorena. Ovakav “predsadržaj” odgovara Ivačkovićevoj poetici i znatno olakšava njeno realizovanje i percepciju.
Nasuprot slika velikog formata, umetnik radi i na platnima čije stranice nisu veće od tridesetak santimetara. Prve slike deluju kao duboka svedočanstva, druge kao intimne zabeleške. Po platnima čija se veličina može uporediti sa dimenzijama knjige, rasute su paučinaste linije i tamne tačke, spirale i čvorovi, isprekidani potezi, snažna zadebljanja, periferni bojeni akcenti, razliveni namazi. Ivačkovićeva belina je svuda. Često joj je dato centralno mesto u slici, ali i kada nije tako, ona je prisutna poput tišine koja obavija reči. Nalik trenutnim zabeleškama, ove slike ostvaruju jedan intimniji odnos sa publikom, opet zahvaljujući referentnosti na formate u kojima se i sam posmatrač pismeno i likovno izražava.
Gest – ekspresija – apstrakcija
Iako ga francuska likovna kritika doživljava kao sledbenika posleratne lirske apstrakcije, Ivačkovićevoj umetnosti nedostaje tmurni egzistencijalistički ton koji obavija slike francuskih umetnika. Lišeno ove teskobne atmosfere, njegovo stvaralaštvo se u svojoj snažnoj dinamici, impulsivnom i trenutnom stvaralačkom procesu, približava Polokovim slikama iz ranih četrdesetih ili De Kuningovim urbanim pejzažima s kraja pedesetih godina. Ivačkovićeva slika nastaje na relaciji gest – ekspresija – apstrakcija, dajući svakoj od ovih etapa/segmenata ravnopravnu ulogu u formiranju i percepciji konačnog dela.
Slikanje je brz i naglašeno gestualan postupak. Ivačković radi u jednom dahu i bez naknadnih ispravki, a sliku dovršava onda kada “oseti da je platno poprimilo tenziju koja je u samom umetniku postojala u procesu slikanja”[1]. Međutim, jezik slike ima svoje unutrašnje zakonitosti i čin slikanja je moguć samo kroz dijalog između onoga što umetnik želi i onoga što slika dozvoljava. Zato, iako ostavlja utisak spontanosti i automatizma, u njegovom radu nema slučajnosti. Ceo postupak podrazumeva pravljenje trenutnih, ali svesnih izbora unutar relacija: linija – tačka – mrlja, boja – odsustvo boje, praznina – punoća, središte – periferija, krivo – pravo, skoncentrisano – rasuto. Poznavanje ovih odnosa rezultat je dugogodišnjeg rada i vežbi, probnih studija i pripremnih skica kroz koje se prepoznaju i pamte pravi i pogrešni izbori. Usvojene pouke omogućavaju da u kratkotrajnom stvaralačkom aktu “jedno duhovno stanje, jedna ideja, u nizu akcija dobije svoj odgovarajući odraz.”[2]
Naslovljena jednostavno – “Slika” ili sasvim bez naziva, ova dela upućuju isključivo na sopstvenu autonomnu stvarnost i dodatno potenciraju odsustvo referenci na svet izvan slike. Umetnik izbegava da na bilo koji način uslovi posmatranje njegovih slika. Želi slobodu, koliko za sebe, toliko i za posmatrača, a „što je manje uslovljenosti, to je više slobode”[3]. Sadržaj ovih dela je „pismo koje se ne čita već oseća”[4], jer je za Ivačkovića „način izražavanja važniji od onoga što se iskazuje.”[5] Interakcija
Posmatranje Ivačkovićeve slike podseća na osluškivanje intonacije kojom se izgovaraju reči. Promene u glasu otkrivaju naša osećanja čak i kada ih rečima ne priznajemo i predstavljaju jedan od oblika nemuštog jezika kojim razumemo jedni druge. Upravo tim jezikom nam se obraćaju Ivačkovićeve slike. Njihov likovni zapis stvara osećaje ubrzanja u kružnim potezima, pauze u prazninama, mucanja i zastajkivanja u isprekidanim linijama, nervoznog treperenja u razlivenim mrljama, pritajene agresije u utrljanim nanosima, stabilnosti u ujednačenim razmacima… Pred Ivačkovićevom slikom preispitujemo sopstveno umeće da osetimo ono što nam se na prvi pogled ne saopštava.
Uspešno pročitati sliku, međutim, ne znači po svaku cenu osetiti sve ono što je umetnik osećao dok ju je stvarao. Važnije je prepoznati unutrašnju dinamiku, kretanje i promene koje emituje slika kao celina, jer, kao što bi rekao De Kuning: „Kroz vaše oči to ponovo postaje emocija ili ideja.”[6]
[1] Ješa Denegri, Predgovor u katalogu samostalne izložbe Đorđe Ivačković, Likovna galerija Kulturnog cetra Beograda, 13-26. jun 1988.
[2] Izjava Đ. Ivačkovića u: I. Subotić, Predgovor (intervju)u katalogu samostalne izložbe Đorđe Ivačković, Salon Muzeja savremene umetnosti, Beograd 15-28 jun 1977.
[3] Izjava Đ. Ivačkovića u: L. Merenik, Đorđe Ivačković. Slikarstvo kao avantura (intervju), „Moment”, Beograd, oktobar-decembar 1989, str. 68-70.
[4] Žorž Budaj, nav. delo
[5] Paule Gauthier, Le peintre, cette inconnue (predgovor u katalogu), Paris 1972. (prev. aut.)
[6] Izjava De Kuninga navedena u: Irving Sander, The Triumph of American Painting : A History of Abstract Expressionism, New York 1970.
Dela
Publikacije
