Sava Stepanov

O  ranom apstraktnom slikarstvu Miloša Bajića

Početkom pedesetih godina XX veka Miloš Bajić je kao mladi slikar u početnom zamahu svog stvaralačkog opusa, tada već za sobom ostavio period brojnih sudbinskih događaja koji su mu permanentno donosile nesreću, bol, patnju, čak neprestanu egzistencijalnu borbu: kao sedmogodišnji dečak ostao je bez oba roditelja, a brigu o njemu preuzeo je stric koji ga dovodi u Beograd i tu školuje. Završava gimnaziju i učiteljsku školu koju je, jedno vreme pohađao i u Banja Luci. Tokom srednjoškolske prakse u Politici upoznaje Pjera Križanića koji ga, videvši njegove crteže, podstiče da se likovno obrazuje. Potom pohađa čuveni Kurs večernjeg figuralnog crtanja Petra Dobrovića, a nakon toga upisuje slikarstvo na Umetničkoj školi u Beogradu gde završava prvu godinu. Čim je počeo rat pridružio se borcima Kolubarskog bataljona, ali ga ubrzo zarobljavaju četnici Crnogorskog odreda kod Kosjerića i osuđuju na smrt. Uspeva da im pobegne i pešice stigne do Beograda. Ubrzo je hospitalizovan zbog bolesti pluća od koje se lečio duži niz godina (u Beogradu, Makedoniji, Sloveniji). Iz bolnice ga specijalna policija prebacuje u pritvoreničku bolnicu, da bi aprila 1943. godine bio odveden u Banjički logor, a septembra 1944. godine interniran u logor Ebenze – ogranak Mauthauzen, sa zarobljeničkim brojem 106621. U Mauthauzenu dodiruje dno danteovskog devetog kruga Pakla. Uprkos takvim okolnostima, nošen vlastitom ljudskošću, Miloš Bajić je linijom beležio tragične i mučne scene iz logora. Danas ti crteži predstavljaju izuzetnu osudu rata i ljudskog zla, ali i snažno dokumentarno svedočanstvo koje je 1968. godine prikazano u nemačkom gradu Memingemu kao dokazni materijal na suđenju Antonu Ganzu, nacističkom komandantu logora Mauthauzen.

Nakon okončanja rata i povratka iz logora (1945), Bajić diplomira na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu i završava Specijalni tečaj slikarstva kod prof. Marka Čelebonovića (1948), a potom biva primljen na Akademiju kao asistent kod prof. Ivana Lučeva (1949). Mogućnost kontinuiranog bavljenja slikarstvom donelo je Milošu Bajiću uzvišeni osećaj slobode kojem je težio svim svojim bićem. Otud je u tranzicijskim pretumbavanjima u našoj umetnosti sredinom XX veka, u vremnu dominacije politički nametnutog socijalističkog realizma, Miloš Bajić osobno bio u sasvim specifičnoj situaciji. Kao predratni ilegalac, učesnik u ratu, bivši logoraš, kao član Komunističke partije – odjednom se našao „na drugoj strani“ sukobljen sa stavovima države u čije je ideale verovao. Međutim, pobedila je njegova svest o etičkim i estetskim vrednostima umetnosti.  Bio je među inicijatorima i članovima neformalnih umetničkih institucija koje su nastajale izvan etatističkog sistema – koje su uspostavljali, uređivali, realizovali i kontrolisali sami umetnici, a čiji je cilj bio kolektivističko konfrontiranje prema socijalističkom realizmu i približavanje idejama modernističke umetnosti. Jedan je od pokretača grupe Samostalni (1951), a posebno je značajno Bajićevo učestvovanje u osnivanju i radu Decembarske grupe (1955-1960) koja je imala bitnu ulogu u modernizaciji srpske i jugoslovenske umetnosti druge polovine XX veka. Istovremeno bio je aktivni učesnik umetničkih kolonija u Bačkoj Topoli (1953-1962; 1965-1967; 1972-1973), Ečkoj (1957, 1964, 1969-1971), kasnije u Rumi (1972) i Sićevu (1981).

Na ranim posleratnim kolektivnim izložbenim nastupima Miloš Bajić je u Beogradu (1945, 1947, 1948) prezentovao svoje logorske crteže. Na potonjim izložbama ULUS-a, pogotovo onima posle 1949. godine, Bajić je izlagao portrete, autoportrete, pejzaže i aktove koji su najčešće bili ekspresionističkog karaktera, dominantne gestualnosti i intenzivnog kolorita. U tim slikama se Bajić borio sa vlastitim neurozama, uvek prisutnim dilemama i sopstvenim temperamentom, ali večito uživajući u slobodi stvaranja i ludističkom slikarskom ponašanju. No, Bajićevo slikarstvo nije bilo zasnovano samo na invenciji.  „Kod mene se, posle boravka u Parizu 1951. godine, pojavio osećaj otvaranja. Potražio sam formu koja bi tumačila ono što osećam. Maštom sam otvorio unutrašnji život, misao, emocije“ izjavljuje u jednom intervju. Nakon Pariza on sledeće godine putuje u Italiju, a 1954. ponovo u Francusku i Pariz, Italiju i u Veneciju gde posećuje Bijenale. Iste godine priređuje u beogradskom Grafičkom kolektivu drugu samostalnu izložbu na kojoj, po Miodragu B. Protiću „obelodanjuje njegovu dalju evoluciju u transponovanju posmatranog predmeta i, čak, povremeno potpuno napuštanje realnosti i njenih fragmenata.“ Zapravo, snažna i neutaživa potreba za slobodom, kako u životu tako i u Bajićevoj slikarskoj praksi – odvodi ga do apstrakcije. „Put do apstrakcije nije došao odmah. U meni se pojavila pojačana radoznalost u oslobađanju likovnog izraza. Imao sam viziju i tražio način kako da se likovno izrazim. Šta me je zapravo privuklo apstrakciji? Napuštanje predmeta. Osećao sam da me motiv sputava...“

(Ceo tekst u štampanom izdanju)