Nevena Martinović
STVARALAŠTVO RADOVANA KRAGULJA: REINVENCIJA ČOVEKA POD ZNAKOM KRAVE

(...)

Karakterom hladnog, bespoštednog i amoralnog odnosa prema životinji, Kragulj se bavio u svojim radovima sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka – u distopijskim prizorima krave zarobljene na malom komadu tla ili unutar jasno profilisanih konstrukcija za boravak i prehranu, okruženih beskrajnom prazninom. Umetnik je sredstvima kritičkog realizma sa posebnom pažnjom analizirao i likovno razrađivao prostor u kome krava boravi. Najpre to je prostor u kome, za razliku od tradicionalnog seoskog domaćinstva, čovek ne živi zajedno sa životinjom – prostor u kome je ukinuta njihova interakcija, a krava je posmatrana iz daljine. Ovo nas u slučaju krava mlečne rase najpre bolno podseća da je mašina preuzela proces muže čime je potpuno isključen fizički najvažniji, a simbolički najdublji kontakt čoveka sa kravom . Bez neposrednog prisustva čoveka prilikom procesa korišćenja životinje, potpuno je prekinuta veza između proizvoda životinjskog porekla i same životinje. Pojam mleka odvojen je od pojma krave. Posledično, prostor u kome ona ima da provede svoj kratki vek projektovan je prema ljudskoj potrebi za mlekom, a ne prema životnoj potrebi krave. Ona je tek jedna proizvodna mašina u složenom pogonu mlečne industrije, iz koga će po okončanju svog proizvodnog kapaciteta biti spuštena na nivo mesne sirovine. Racio kao vrhovni označitelj čovekove posebnosti u odnosu na preostali živi svet ovde je predstavljen svojim naličjem – kao generator patološke distanciranosti od sveta kome čovek biološki pripada – od prirode i životinje kao njenog eksponenta najbližeg čoveku. Stroga euklidovska geometrija koja kontroliše i dominira nad organskim oblicima u slici tu je kao najčistiji vizuelni manifest kartezijanske parole mislim dakle postojim. Otuda su prostor i konstrukcije koje čovek kreira prikazani na nivou arhitektonskog koncepta, formalno gotovo na granici apstrakcije, a simbolički na granici metafizike. Oni pripadaju uzvišenom svetu ideja, nedokučivom običnoj kravi, naslikanoj krajnje realistički kao puko fizičko telo. U pojedinim radovima Kragulj ukida čak i oskudni travnati prekrivač, a krave postavlja na konstruisanu platformu nalik pozornici – „man made field“ – čija arteficijelna inscenacija namenjena ljudskom pogledu povezuje kravu sa životinjama u zoološkim vrtovima. Pored činjenice da će skončati u tim man-made objektima, zajednički im je život lišen identiteta, u kome je njihova priroda nerazvijena ili zakržljala. Smeštene u skučene prostore i ograničene u kretanju, lišene kontakta sa drugim vrstama, sa prirodnim okruženjem i načinom ishrane – i jedne i druge životinje su uskraćene za stimulanse spram kojih bi manifestovale osobine svoje vrste. I dok se u zoološkim vrtovima potpuna nezainteresovanost i apatija divljih životinja činila nedostatkom, te vremenom podsticala razvoj što uverljivije mimikrije njihovih staništa, dotle je ona u industrijskom lancu smatrana poželjnom i negovana što većim restrikcijama i obesmišljavanjem životinjinog postojanja. Lišene svake mogućnosti da se ostvare kao krave, ove figure koje nepomično stoje ili letargično leže zapravo su prikazi njihovog sopstvenog odsustva. Poslednja etapa čovekovog bestijalnog masterplana je time ostvarena, jer ne samo da je mleko odvojeno od krave, već krave kao takve više i nema. Time je moralna opravdanost prestala čak i da golica velike industrijske konglomerate, jer može li se uopšte govoriti o monstruznosti iskorišćavanja i uništavanja ukoliko životinja ne pokazuje karakteristike svoje prirode. U tradicionalnom uzgoju koji je podrazumevao pripitomljavanje i ubijanje životinja „još uvek je postojao neki simbolički odnos; u laboratorijskom tranžiranju, industrijskom odgajanju i istrebljivanju u kasapnicama više nema nikakvog odnosa prema njima.“ Ukoliko su zoovrtovi „spomenici marginalizaciji životinje“ onda su savremene farme markeri njihovog potpunog nestanka iz ljudske percepcije i doživljaja sveta. Otuda čitavu seriju radova Kragulj posvećuje isključivo uređajima-objektima na farmama – prikazima sa kojih je krava iščezla, stavljajući konačno tačku na jednu tragičnu čovekovu transformaciju. Upravo ova grupa radova, sa koje su nestale krave, a ostale ljudske konstrukcije za njihovu ishranu – jasle, korita, bale sena – demantuje pojedina tumačenja po kojima je „odsustvo čoveka“ ključna karakteristika čitave Kraguljeve stvaralačke faze. Naprotiv, čovek je jedini zaista prisutan u tim prizorima. Čovek je glavni kreator proizvodnog okruženja sterilisanog do praznine – on je sveprisutan kao glavni supervizor proizvodnje hrane za „vrli novi svet“ u koji mleko dolazi neuprljano sopstvenim poreklom.

(...)

U narednim godinama a posebno nakon rezidencijalnog boravka u Fondaciji Bemis u Omahi (SAD, 1988), Kragulj zauzima sasvim novu poziciju u tretiranju suštinski iste teme. Klica tog izmenjenog pristupa bila je već u jednostavnoj akciji koju je režirao povodom promocije svoje prve samostalne izložbe u Parizu 1975. godine. Tada je grupa mladih paradirala ulicama Sen Žermen de Prea noseći na svojim leđima pregače koje je dizajnirao sam Kragulj a na kojima se nalazio saobraćajni znak sa natpisom „Pažnja: Stoka na putu.“ Mišel Gom se sećao kako je ovom akcijom Kragulj gradskim žiteljima dao svež utisak životinja koje dugo nisu videli tako živo. Ono što je tom prilikom začeto, sazreće u performansu koji je umetnik osmislio zajedno sa koreografkinjom Dalijen Mejdžors tokom svog boravka u Fondaciji Bemis, a koji je premijerno javno izveden u sklopu Kraguljeve velike samostalne izložbe u Muzeju moderne umetnosti grada Pariza 1989. godine. Grupa plesača/izvođača performansa, odevena u kombinezone koji šarama imitiraju kravlju kožu „nemarno se kreće, kao stado krava. Pokreti goveda se ponovo stvaraju. U trenutku mešaju se životinje i čovek. Izgleda da su oboje na milost i nemilost sistemu koji im izmiče“ . Radi se o formi identifikacije, o pokušaju da se sredstvima jedne umetnosti uđe u telo životinje – o poetskoj invenciji „koja u životinji ne traži nikakvu ideju, koja nije o životinji, već predstavlja svedočanstvo o jednom dodiru s njom.“ Radi se o deljenju telesne realnosti da bi se osvestilo zajedničko postojanje. Isto ulaženje u telo krave, događa se i u Kraguljevom slikarstvu, time što raniji prizor krda najpre gubi svoje morfološke obrise da bi se zatim pretvorio u monumentalno polje crno belih mrlja koje preplavljuju belinu nekadašnjeg prostora postajući prostor sam. Kragulj svoje slike uvlači u kravlju kožu, svoj otisak prsta zamenjuje neponovljivim oblikom kravlje fleke – sopstveni umetnički identitet nastavlja da razvija pod znakom krave. Trajno napušta kritički realizam umetnika-posmatrača i ulazi u period identifikacijske apstrakcije. Naslov Livestock zamenili su apstraktniji pojmovi unutrašnjih motivacija kao što su Impulsion (impuls, podstrek, pobuda, nagon), Enchainement (povezanost, spoj), Perpetual identification (Neprestano poistovećivanje) i drugi. Povodom ovih radova, tumači Kraguljevog dela govorili su o združenoj mikroskopskoj i makroskopskoj sveobuhvatnosti sveta, od ćelija do zvezda, sažetoj u prikazu kravlje šare: „(…) Svaka slika predstavlja sve krave na svetu i istovremeno majušnu, neprimetnu sitnicu ukradenu sa leđa goveđeg fetusa. (…) Možda se suočavaom sa jednim od dalekih oblika neprozirne prašine koja tu i tamo zamračuje Mlečni put (…). Ili da li mi to gledamo amebe kroz mikroskop, sićušne delove živih ćelija?“ Povezivanjem fizičkog identiteta krave sa simbolima zajedničkog sveta kakvo je sazvežđe Mlečni put, Kragulj nastoji da revitalizuje njeno mesto u kolektivnoj memoriji savremenog čoveka, i da nasuprot njenoj pervertiranoj slici u pop kulturi kao derivatu potrošačkog društva, obnovi njene arhetipske kvalitete. Međutim, ono što je važnije, umetnik u ovim radovima otkriva evoluciju sopstvenog odnosa prema životinji, koja podrazumeva odbacivanje strogo binarne opozicije između čoveka i životinje, te čak i prevazilaženje tradicionalnog dualnog odnosa spram životinje, na kome je sam odgojen. Živeći u vremenima velikih ekoloških incidenata u kojima domaće životinje stradaju na najsvirepije načine, Kragulj se svojom umetničkom praksom pridružio onom talasu misli i praksa 20 i 21. veka koje pobijaju antropocentričke pretpostavke sveta, od pokreta za prava životinja preko envajarmentalističkih filozofija do naučnih otkrića koja svedoče u prilog bliskosti čoveka i životinje na svim nivoima. U tom smislu nužno je osvrnuti se na tumačenja po kojima su mrlje na Kraguljevim radovima teritorijalne i geografske, i „ocrtavaju predele, prostore, pokrajne, granice“ , te „podsećaju na oivičene raskomadane granice koje nas okružuju u fizičkom svetu.“ Prostor čiju imaginarnu kartografiju Kragulj konstruiše od šara kravlje kože, nije nikakav opipljivi teritorijalni limens, već se radi o ontološkom graničnom pojasu između čoveka i životinje, koji se posledično reflektuje i na fizičke relacije. Neregularnim oblicima kojima je ukinuo pređašnju geometrijsku strukturu, Kragulj najpre odbacuje dvovekovnu ideju o precizno povučenoj pravolinijskoj razdelini između onoga što je čoveka i što konstituiše životinju. U promenljivoj razuđenosti apstrahovanih mrlja, u njihovom preklapanju, uslojavanju i umnožavanju, u njihovom prekidanju i prespajanju, te stalnom rastu i širenju poljem slike i van slike - moguće je prepoznati deridovsko, dekonstruvističko poimanje granice između sveta ljudi i životinja. Za svoju tezu o specifičnom iskustvu granice, Derida uvodi termin limitrophy potekao od francuskog odnosno latinskog prideva limitrophe / limitrophis u značenju granični, susedni, sa osobenom upotrebom u izrazima koji se odnose na snabdevanje i održavanja graničnih područja. Zanimljivo da značenje reči trophos / trophē / trephō, ključnom za razumevanje čitavog pojma, Derida plastično opisuje jednom prirodnom analogijom: „transformisati zgušnjavanjem, na primer, poput sirenja mleka“ . On insistira na heterogenom mnoštvu velikog ali zbirno sagledavanog carstva životinja, na svesti o tome da postoje nebrojena i raznolika neljudska bića sa kojima čovek deli različite stepene bliskosti i razlika. Otuda ne postoji jedna homogena kontinualnost, već je granica sastavljena od mnoštva „interno podeljenih linija“ koje ju čine fluidnom, neprestano narastajućom i nemogućom za objektivizaciju. Pogledamo li Kraguljeve radove nastale od druge polovine osamdesetih i tokom devedesetih, u kojima je razvijao apstraktna polja nepravilnih mrlja, prepoznaćemo upravo kvalitet blizak deridovskom iskustvu granice – neprestano snabdevanje novim oblicima, njihovo neograničeno prostiranje, neuhvatljivo umnožavanja, međusobno „zgušnjavanje“ i uplitanje, sve ostvareno odnosima mrlja od kojih je svaka osobena i neponovljiva. Isti doživljaj rasta i umnožavanja ostvaren je formama monumentalnih poliptiha koje prvi put stvara krajem osamdesetih, ali pre svega u izrazitoj medijskoj slojevitosti radova koja se od ovog perioda eksponencijalno razvija - od slika-objekata u kojima na različite načine koristi i obrađuje različite materijale (drvo, papir, olovo, grafit i dr.), preko asamblaža sa zgužvanim tkaninama i komadima ljudske odeće, do kompleksnih prostornih instalacija koje uključuju ready-made objekte, skulpture, fotografije i video. Sinteza različitih iskustava kreirana upotrebom kako različitih medija tako i različitih vrsta umetničkog izraza, proizvodi saturaciju raznorodnih relacija prema životinji, destabilizujući ili dekonstruišući naše jednostrane humanističke pozicije. Ovaj pluralistički i višedimenzioni pristup temi čovekovog odnosa prema životinji svoj vrhunac doživljava u Kraguljevim složenim multimedijskim izložbenim projektima, koji obuhvataju ne samo galerijske već i otvorene javne površine, potom performanse i intervencije u prostoru, te programski na različite načine uključuju i publiku. Konačno, tretirajući svoje slike i multimedijalne radove sa temom krave kao „Delo u razvoju“ – delo koje se neprestano umnožava i usložnjava, bez konačnih zaključaka i oštrih rezova, umetnik pomenuto iskustvo granice usvaja kao životvorni agens postojanja – umetnosti, krave i čoveka.

(...)

Povodom multimedijskog izložbenog projekta Kragulj. Hathor: VLK realizovanog u Beogradu 1998. godine , umetnik je u kratkom pojašnjenju svoje umetničke prakse između ostalog naveo: „Neprekidna udaljenost i izdvojenost čoveka od njegove prirode je prevashodni predmet koji istražujem u svom radu“. Kroz čitav svoj opus Kragulj nas je zapanjivao realističkom minucioznošću figura domaćih životinja i njihovog okruženja, hipnotisao beskrajnim poljima kravljih šara, sugestivno mešao našu realnost sa realnošću dela u instalacijama sa pravim kavezima, stočnom hranom i predmetima sa farmi, zanosio nas koreografijama kravolikih plesača, ostavljao zamišljene pred znakom kravljeg roga i složenom simbolikom boginje Hator, te konačno pozivao na imaginarnu šetnju njegovim Muzejom mlekarstva. S obzirom na to da smo kao posmatrači snažno upućeni na životinju u Kraguljevom delu i sučeljeni sa tragedijom njenog postojanja u visoko industrijalizovanom svetu, čini se ipak neophodnim još jednom podvući da je zapravo čovek, kao kreator sudbine domaćih životinja u razvijenom potrošačkom društvu, onaj „prevashodni predmet“ umetnikovog promišljanja i stvaralačkog bavljenja – onaj koga umetnik svakim svojim delom adresira. Odnos prema životinji kao paradigma čovekovog poimanja sebe i sveta oduvek je anticipirao odnos prema drugom čoveku, prema onome koji se iz ma kog razloga poima kao „drugo.“ Stoga nije slučajno što je Kragulj, kao i mnogi ključni mislioci njegovog vremena, savremene stočne farme poredio sa koncentracionim logorima, a masovno ubijanje domaćih životinja („uništavanje stočnog fonda“) usled epidemija bolesti poistovetio sa genocidom. Otuda je Kraguljeva celokupna stvaračka praksa bila zapravo umetnikov nadahnuti prilog borbi za jedan novi humanizam, za korenitu promenu čoveka, na individualnom i kolektivnom nivou.

/ celovit tekst u štampanom izdanju /