Sofija Ž. Milenković

PISMO ANDREA BRETONA - ODGOVOR NA ANKETU O ŽELJI

Čitavo stoleće je zaokruženo od kada je u Parizu 1924. godine objavljen Manifest nadrealizma, a snažni odjeci njegovog uticaja na dalji razvoj književnosti, evropske misli i umetnosti uopšte, prilika su da se povodom ovog važnog jubileja ukaže na značaj nadrealizma i preispita njegova aktuelnost danas i ovde. Uoči, tokom i nakon Prvog svetskog rata, kada se evropski duh našao u dubokoj krizi, nova radikalna strujanja uzdrmala su dotadašnji svet ideja, spremajući mu promene, zaborav ili konačnu odmazdu, a ispoljila su se u umetničkim pravcima poput futurizma, kubofuturizma, dadaizma, suprematizma, konstruktivizma i nadrealizma, koje danas poznajemo kao istorijske avangarde. Realno iskustvo diskontinuiteta prošlosti i sadašnjosti produbljivali su nekonformistički duhovi, a jedan od onih čije je otelovljenje dalekosežno uzdrmalo evropsku tradiciju bio je Andre Breton – glavni ideolog nadrealizma.

Čitav pokret zasnovan je upravo na njegovoj definiciji nadrealizma kao „čistog psihičkog automatizma kojim se želi da izrazi, bilo usmeno, bilo pismeno, bilo na ma koji drugi način, stvarno delovanje misli. Diktat misli, u odsustvu svake kontrole koju bi vršio razum, izvan svake estetičke ili moralne namere”. Ta definicija je bila izraz težnje ka prodiranju u iracionalno, do „autentične” realnosti čovekovog života oslobođene iz nesvesnog, koje je prebivalo u snovima, ludilu i drugom, razumom nekontrolisanom delovanju misli. Njen nedoktrinarni karakter omogućio je polimorfno usvajanje nadrealizma unutar književnosti i teorijskih postavki, a njegovo policentrično ispoljavanje u slikarstvu, fotografiji, modi, pozorištu i gotovo svim drugim granama umetnosti. Istovremeno, definicija je podstakla traganje za iracionalnim putevima saznanja, oličenim u automatskom pisanju, snovima, pomračenjima uma, nadrealističkim metaforama i objektivnom slučaju. Najčešći ishodi ovih, uslovno rečeno metoda, oblika i puteva ispoljavanja bili su poetski tekstovi, pesme, kolaži, crteži, fotogrami, cadavre exquis.

Cinična reakcija protiv sveta koji je bio sposoban za stravična uništenja i koji je poljuljao veru u dotadašnji sistem vrednosti na kojem je počivalo predratno društvo, postojala je i bila neophodan uslov za rađanje nadrealizma u Srbiji. Osim toga, francuski kulturni uticaj i savezništvo dveju zemalja tokom Prvog svetskog rata i u međuratnom periodu, omogućili su protok modernih ideja do Balkana, čiji su glavni posrednici, zahvaljujući francuskim stipendijama za školovanje u Parizu, bili budući intelektualci i književnici Aleksandar Vučo, Milan Dedinac, Mladen Dimitrijević (Dimitrije Dedinac), Dušan Matić i Stevan Vane Živadinović-Bor – potonje jezgro nadrealističkog pokreta. Važna ličnost na studijama u Parizu tih godina bio je i Rastko Petrović, prvobitna intelektualna spona sa Francuskom, koji je svojom poezijom izvršio dalekosežan uticaj na razvoj nadrealizma u Srbiji, iako zvanično nije pripadao pokretu. 

Nadrealistički pokret je imao internacionalni karakter – razvijao se u Belgiji, Španiji, Čehoslovačkoj, Engleskoj, Švajcarskoj, Portugaliji, Nemačkoj, kao i na drugim kontinentima, a od samog početka prisutan je i u Srbiji. Većina pokreta izvan Francuske bila je aktivna tek od 1930. godine, dok su se francuski i srpski nadrealizam razvijali sinhronizovano punu deceniju između 1922. i 1932. godine. Evoluciju nadrealističke misli iz dadaizma u Francuskoj, i prednadrealističke faze u domaćem, razvojno-modernističkom kontekstu, kao i strujanje radikalnih ideja iz pariskog centra ka jugoslovenskoj periferiji, moguće je uporedo sagledati putem časopisa Littérature (Literatura, 1919-1924) i Putevi (1922-1924), koje su uređivali i u kojima su pisali budući nadrealisti.

Već 1923. godine, u prvom broju nove serije Puteva, koja je izlazila po uzoru na francuski Littérature, objavljen je prevod odlomaka iz Bretonovih eseja (Clairement, Marcel Duchamp, Les Mots sans rides) i Židovih Stranica iz Lakfadijevog dnevnika, a Matićevim tekstom O Freudovoj psihoanalizi nazirao se pravac u kojem će se potonja avangardna misao razvijati. Iako u osnovi modernistički časopis, poetska i prozna ostvarenja Marka Ristića, Aleksandra Vuča, Milana Dedinca i Dušana Matića davala su mu novi, radikalan ton, a tekst Bitka oko zida u poslednjem trobroju najavio je njihovo konačno nadrealističko opredeljenje. Krajem 1924. godine u Parizu je objavljen Manifest nadrealizma, a ubrzo je izašao i prvi broj časopisa La Révolution Surréaliste (Nadrealistička revolucija, 1924-1929), kojem je u Beogradu odgovaralo pokretanje časopisa Svedočanstva (1924-1925). U prvom broju objavljen je tekst Nadrealizam Marka Ristića, sa definicijom i objašnjenjem ideja iz Manifesta. Period do osnivanja zvanične beogradske grupe ogleda se u plodnom individualnom radu. Utom izlazi i najznačajnije poetsko ostvarenje srpskog nadrealizma – poema Javna ptica Milana Dedinca, kao i Ristićev anti-roman Bez mere.

Kolektivno delovanje u Beogradu ozvaničeno je objavljivanjem teksta „koji [je] ima[o] značaj pravog manifesta” u Politici 14. aprila 1930. godine. Grupu su činili trinaestorica nadrealista: Marko Ristić, Milan Dedinac, Mladen Dimitrijević, Dušan Matić, Vane Živadinović-Bor, Konstantin Koča Popović, Petar Popović, Radojica Živanović-Noe, Branko Milovanović, Aleksandar Vučo, Đorđe Kostić, Đorđe Jovanović i Oskar Davičo. Osnivanje je pratilo pokretanje dvojezičnog almanaha Nemoguće-L‘Impossible, a tekst o formiranju beogradske grupe preveden je i štampan u francuskom časopisu Le Surréalisme au service de la révolution (Nadrealizam u službi revolucije, 1930-1933), čime je grupa zvanično predstavljena u Francuskoj. Iako je izašao samo jedan broj almanaha, kolektivno istupanje je nastavljeno putem glasila Nadrealizam danas i ovde.

Važno je pomenuti da su istovremeno u Beogradu izlazile publikacije pod oznakom „Nadrealistička izdanja”, koja su bila jedinstvena izdavačka delatnost beogradskog nadrealističkog pokreta. Osim poetskih, proznih i teorijskih ostvarenja, među kojima posebnu pozornost zaslužuju poetska koautorska dela, kao specifično nadrealistička praksa, grupa je objavljivala i reklamno-propagandni materijal (pamflete, brošure, plakate, plakete) od kojeg je prvi bio plakat Četiri strane – I tako dalje Đorđa Jovanovića, Đorđa Kostića i Oskara Daviča, izašao 1930. godine. Knjige su aktivno publikovane pod ovim imenom do 1933. godine, a poslednje „Nadrealističko izdanje” objavljeno je, nakon petogodišnje pauze, 1938. godine: 

1. O. Davičo, Anatomija, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1930. 
2. M. Ristić, Koje su pobude i kakvi uspesi školske filozofije, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932. 
3. A. Vučo, O. Davičo, M. Dedinac, V. Živadinović-Bor, R. Živanović-Noe, Đ. Jovanović, Đ. Kostić, D. Matić, K. Popović, P. Popović, M. Ristić, Pozicija nadrealizma, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932.
4. K. Popović, M. Ristić, Nacrt za jednu fenomenologiju iracionalnog, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932. 
5. A. Vučo, Humor zaspalo, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932.
6. O. Davičo, Đ. Kostić, D. Matić, Položaj nadrealizma u društvenom procesu, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932. 
7. V. Bor, M. Ristić, Anti-zid, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932.
8. A. Vučo, Nemenikuće, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932.
9. A. Vučo, D. Matić, Podvizi družine Pet petlića, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1933.
10. M. Ristić, Turpituda, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1938

Zaoštravanje šestojanuarske diktature u Kraljevini Jugoslaviji i obračuni sa levičarskim pokretima i partijama, doveli su do hapšenja Kostića, Popovića, Jovanovića i Daviča 1932. godine, prema optužbama za komunističko delovanje. Usled ovog događaja, ali i prethodnih razmirica unutar pokreta, beogradska nadrealistička grupa je iste godine prestala da postoji. 

(Nastavak teksta u katalogu izložbe)